Zielnik roślin morskich (PERM)

Rośliny wyższe i glony, jako podstawowi producenci biomasy, są ważnymi składnikami globalnej różnorodności biologicznej i mają fundamentalne znaczenie dla funkcjonowania ekosystemów morskich i lądowych. Są również podstawą dobrobytu człowieka, dostarczając pożywienia, różnorodnych materiałów i leków. Okazy organizmów umieszczane w zielnikach powszechnie określa się mianem okazów botanicznych. Zielniki, podobnie jak inne zbiory historii naturalnej, są podstawowymi zasobami taksonomii i badań bioróżnorodności. Zielnik jest głównym źródłem danych na temat suszonych i oznaczonych okazów roślin, które są przechowywane w sposób umożliwiający łatwy do nich dostęp, wyszukiwanie i archiwalne przechowywanie. Zielnik jest jak biblioteka, ale różni się tym, że informacje są przechowywane w formie biologicznej, jako wysuszone i opatrzone adnotacjami okazy roślin. Zielniki odgrywają kluczową rolę, ponieważ każdy zebrany i zakonserwowany okaz stanowi weryfikowalny zapis obecności gatunku w określonym miejscu w określonym czasie.

Zielniki w postaci zasuszonych roślin zaczęło po raz pierwszy tworzyć w Europie w XVI w. Pierwszy taki zielnik z zasuszonych okazów wykonał w roku 1544 włoski lekarz i botanik Luca Ghini z Bolonii. Zachowane do dzisiaj najstarsze na świecie zbiory zielnikowe posiadają: Ogród Botaniczny Uniwersytetu w Padwie, założony w 1545 r., Ogród Botaniczny w Bolonii, założony w 1568 r. oraz holenderski Ogród Botaniczny w Lejdzie, założony w 1590 r. W Polsce pierwszy zielnik z zasuszonych roślin był dziełem Anny Wazówny (1568‒1625), córki Jana III Wazy, nazywanej królową polskiej botaniki. Zielnik ten, przechowywany był w zbiorach Radziwiłłów w Nieświeżu i uległ zniszczeniu w czasie II wojny światowej. W Bibliotece Narodowej w Warszawie znajduje się jeden z najstarszych zielników zbierany przez Jerzego Andrzeja Helwinga (1666‒1748). Obecnie do największych zbiorów w Polsce zalicza się ponad półmilionowe kolekcje, takie jak Krakowski Zielnik Instytutu Botaniki PAN w Krakowie (ok. 800 tys. okazów) oraz Zielnik Muzeum Przyrodniczego Uniwersytetu Wrocławskiego (ok. 500 tys. okazów). Zgodnie z informacją zawartą w publikacji Thomas Borsch et al. (A complete digitization of German herbaria is possible, sensible and should be started now. Research Ideas and Outstanding 6: e50675, 2020), w Europie jest niecałe 700 większych kolekcji posiadających 176 mln zasuszonych okazów. Natomiast w Polsce są 32 duże zielniki, które zawierają w swoich zbiorach około 5,3 miliona okazów, pochodzących głównie z ekosystemów lądowych. W wirtualnym herbarium Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego znalazła się kolekcja glonów morskich z wyspy Helgoland z 1902 roku – 114 okazów.

W przypadku makroglonów jednym z ciekawszych projektów jest program „Macroalgae Herbarium Consortium”. To godny polecenia projekt zeskanowanych arkuszy makroglonów głównie morskich – https://www.macroalgae.org/portal/. Celem projektu „Macroalgal Digitization Project” jest zobrazowanie i baza danych o arkuszach zielnikowych okazów makroglonów przechowywanych w 49 zielnikach w USA, od Nowej Anglii po Florydę, Hawaje i Guam.

Odpowiednio duża liczba osobników w zielnikach pokazuje szeroki zasięg geograficzny i informacje o zmienności naturalnej organizmów, zarówno morfologicznej, jak i molekularnej. Co najważniejsze, taksonomiczną identyfikację okazów w zielniku można w każdej chwili zweryfikować nowoczesnymi metodami. Okazy zielnikowe zasadniczo dostarczają równie dobrego materiału co okazy żywe, do badań nad zmiennością na poziomie DNA, strukturą genomu i ekspresją genów.

Pierwszy zielnik w Europie

dużych Zielników w Europie

zasuszonych okazów w Europie

Zielnik roślin morskich (PERM) został założony przez pracowników z Pracowni Ekofizjologii Roślin Morskich (PERM) zespołu naukowego prof. Adama Latały. Zielnik roślin morskich PERM zawiera zasoby gromadzone od ponad 40 lat. Zielnik składa się z ponad 300 okazów morskich makroglonów i roślin wyższych. Okazy pochodzą z różnych ekosystemów morskich, ale szczególny nacisk położono na Morze Bałtyckie. Z uwagi na fakt, że nasz zielnik jest zasadniczo zdigitalizowany (przekształcenie informacji o okazach na format cyfrowy), jego zasoby mogą znacząco podnieść wartość infrastruktury dydaktycznej i badawczej zespołu PERM. Przygotowanie arkuszy i ich digitalizacja (dr hab. Sylwia Śliwińska-Wikczewska), opracowanie zasad działania strony www i wprowadzenie danych o biologicznych zasobach (prof. Adam Latała) oraz opracowanie formy funkcjonalnej strony internetowej Zielnik roślin morskich PERM (Błażej Zabłotny) zostało zrealizowane w ramach zadań własnych.

ponad 40 lat

gromadzenia zasobów

ponad 300

okazów morskich makroglonów
i roślin wyższych